Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində ölkələrin xarici siyasət strategiyalarında mühüm dəyişikliklər baş verir. Əvvəllər qlobal problemlərin həllində əsas rolu beynəlxalq təşkilatlar oynasa da, son illərdə bu qurumların effektivliyi ciddi sual altına düşüb. Artıq bəzi dövlətlər beynəlxalq təşkilatlara etibar etməyərək, ikitərəfli əlaqələrə daha çox önəm verməyə başlayıblar. Bu tendensiya bir sıra amillərlə izah olunur. İlk növbədə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT), Avropa İttifaqı (Aİ), ATƏT, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi beynəlxalq institutlar bir çox hallarda real problemlərin həllində uğursuz olurlar. Məsələn, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası qlobal təhlükəsizliyi təmin etmək üçün nəzərdə tutulsa da, böyük dövlətlərin maraqlarının toqquşması nəticəsində bir çox mühüm məsələlərdə qərarlar qəbul edə bilmir. Beynəlxalq təşkilatların bu cür iflic vəziyyətinə düşməsi onların nüfuzuna və effektivliyinə mənfi təsir göstərir. İkinci əsas amil, beynəlxalq təşkilatların bəzi dövlətlərə qarşı ikili standartlarla yanaşmasıdır. Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi buna bariz nümunədir. 30 il ərzində Azərbaycanın ərazi bütövlüyü pozulduğu halda, beynəlxalq təşkilatlar işğalçı Ermənistana qarşı ciddi tədbirlər görmədilər. Yalnız Azərbaycan öz gücünə və müttəfiqləri ilə ikitərəfli əməkdaşlığa əsaslanaraq, 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində torpaqlarını işğaldan azad etdi. Bu hadisə göstərdi ki, beynəlxalq təşkilatların zəifliyi dövlətləri alternativ yollar axtarmağa məcbur edir. Bundan əlavə, bəzi beynəlxalq təşkilatlar qlobal problemlərin həllində passiv mövqe nümayiş etdirirlər. Məsələn, İqlim Dəyişikliyi üzrə BMT Konvensiyası çərçivəsində qəbul edilən Paris Sazişi hələ də effektiv icra olunmur. Qlobal pandemiya dövründə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) koordinasiya fəaliyyəti zəif qaldı və ölkələr fərdi şəkildə mübarizə aparmalı oldular. Bu proseslər nəticəsində dövlətlər getdikcə beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində deyil, ikitərəfli münasibətlər yolu ilə problemləri həll etməyə üstünlük verirlər. Məsələn, Azərbaycanın Türkiyə, Pakistan, İsrail, Macarıstan, İtaliya və digər ölkələrlə möhkəmlənən əməkdaşlığı bunu açıq şəkildə göstərir. Azərbaycan-Türkiyə strateji müttəfiqliyi təkcə hərbi sahədə deyil, iqtisadi və diplomatik müstəvidə də uğurla inkişaf edir. Gələcəkdə beynəlxalq münasibətlər sistemində bu tendensiyanın daha da güclənəcəyi proqnozlaşdırılır. Dövlətlər üçün prioritet məsələlər arasında enerji təhlükəsizliyi, hərbi əməkdaşlıq, regional inteqrasiya və iqtisadi tərəfdaşlıq dayanır. İkitərəfli sazişlər daha çevik və effektiv olduğu üçün dövlətlər qlobal təsisatlardan daha çox bu istiqamətə üstünlük verəcəklər. Nəticə etibarilə, bəzi beynəlxalq təşkilatlar ya öz zəifliyini nümayiş etdirir, ya da tamamilə iflic vəziyyətindədir. Bu, qlobal siyasi mühitdə yeni trendlərin formalaşmasına səbəb olur. Əgər beynəlxalq təşkilatlar öz fəaliyyətlərini yenidən nəzərdən keçirməsələr və daha effektiv mexanizmlər tətbiq etməsələr, onların rolu tədricən azalacaq və dünya daha çox ikitərəfli və regional əməkdaşlıq formatlarına əsaslanacaqdır.
İsmayıl Nağızadə,
YAP-ın gənc fəalı
