Azərbaycan Respublikasının inzibati-ərazi bölgüsündə mühüm dəyişikliklərdən biri 20-ci əsrin sonlarında, Qarabağ münaqişəsinin fonunda baş vermişdir. Bu dəyişikliklərdən biri də Ağdərə rayonunun yaradılması və onun sonrakı ləğv edilməsidir. Ağdərə rayonu tarixi, siyasi və hərbi baxımdan xüsusi əhəmiyyətə malik bölgələrdən biri hesab olunur.
Ağdərə rayonu 1990-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə yaradılmışdır. Rayonun yaradılmasında əsas məqsəd, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) ərazisində baş verən separatçılıq meyllərinə qarşı inzibati nəzarətin gücləndirilməsi və bölgədə azərbaycanlı əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması idi.
Ağdərə rayonu əvvəllər DQMV-yə daxil olan və əsasən azərbaycanlıların yaşadığı kəndlər əsasında formalaşdırılmışdı. Rayonun mərkəzi Ağdərə şəhəri idi. Yeni inzibati vahid kimi yaradılan Ağdərə rayonu DQMV-yə daxil edilməmiş, birbaşa Azərbaycan Respublikasının tabeliyində olan rayon statusu daşımışdır.
Ağdərə rayonu Qarabağ bölgəsinin şimal-qərb hissəsində, dağlıq və meşəlik ərazilərdə yerləşirdi. Rayonun ərazisi təbii sərvətlərlə zəngin idi, xüsusilə də su ehtiyatları, meşələr və kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqlar burada üstünlük təşkil edirdi.
Rayonun əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olsa da, burada erməni əhali də yaşayırdı. 1988-ci ildən sonra baş verən etnik qarşıdurmalar nəticəsində bölgədə ciddi demoqrafik dəyişikliklər baş vermişdi.
1992-ci ildə Azərbaycan ordusu Ağdərə rayonunun böyük hissəsinə nəzarəti ələ keçirmişdi. Lakin elə həmin il Ağdərə rayonu ləğv edildi, ərazisi isə Tərtər, Kəlbəcər və Ağdam rayonları arasında bölüşdürüldü. Bu qərar həm inzibati idarəçiliyin sadələşdirilməsi, həm də müharibə şəraitində resursların daha effektiv idarə olunması məqsədi daşıyırdı.
1990-cı illərin sonlarından etibarən Ağdərə şəhəri və onun ətraf əraziləri Ermənistan silahlı qüvvələrinin nəzarətində idi. Lakin 2020-ci il Vətən müharibəsi və daha sonra 2023-cü ilin antiterror tədbirləri nəticəsində Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etdi.
Hazırda Ağdərə şəhərinin və ətraf kəndlərin bərpası ilə bağlı layihələr nəzərdə tutulur. Əraziyə Böyük Qayıdış proqramı çərçivəsində keçmiş məcburi köçkünlərin geri qayıtması planlaşdırılır. Ağdərə rayonunun yaradılması və sonrakı ləğvi Azərbaycan Respublikasının Qarabağ bölgəsində baş verən mürəkkəb siyasi və hərbi proseslərin tərkib hissəsidir. Bu rayonun tarixi, onun inzibati statusu və əhəmiyyətli geosiyasi mövqeyi Azərbaycanın dövlətçilik tarixində xüsusi yer tutur. Müasir dövrdə bu ərazilərin dirçəldilməsi və yenidənqurulması Qarabağın inkişafı üçün vacib addımlardan biridir.
Mətanət Cəfərova ,
Yeni Azərbaycan Partiyası,məsləhətçi
